Ο Philidor στο Λονδίνο - Μέρος 1ο

Ο Francois-Andre Danican Philidor είναι ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους στην ιστορία που θα μπορούσε να διεκδικήσει τον τίτλο της αυθεντίας σε δύο τόσο διαφορετικά πεδία της γνώσης και της δημιουργίας όπως είναι η μουσική και το σκάκι. Του αποδίδεται καθοριστικός ρόλος στην οριοθέτηση του είδους της opera-comique ενώ στο πεδίο της "σοβαρής" όπερας η Ermelinde του θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα του 18ου αιώνα και από τα σημαντικότερα έργα που παρουσιάστηκαν στη Γαλλία. Τα σκακιστικά του κατορθώματα είναι ευρέως γνωστά - τουλάχιστον στους αναγνώστες του παρόντος - όμως στη γενέτειρά του το όνομά του ήταν περισσότερο συνδεδεμένο με τις μουσικές του συνθέσεις παρά με το σκάκι. Το ακριβώς αντίθετο συνέβαινε στο Λονδίνο, όπου ήταν γνωστά μόνο κάποια χορικά του ενώ η σκακιστική του φήμη ήταν τεράστια. Αν και πολλές άριες από τα έργα του είχαν επιλεχθεί από ιμπρεσάριους όπως ο Charles Dibdin, ο Samuel Arnold και άλλοι και ενσωματωθεί σε έργα τους - για παράδειγμα στο The Deserter και στο The Maid of the Mill - δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να δείχνει πως οποιαδήποτε από τις όπερες του είχε ανέβει στο Λονδίνο κατά τη διάρκεια της ζωής του αλλά και αργότερα.

Η πρώτη επίσκεψη του Philidor στον Λονδίνο προέκυψε μετά από μια σειρά περίεργων περιστατικών. Έφυγε από το Παρίσι τον Οκτώβρη του 1745 για να διοργανώσει μια σειρά κονσέρτων με την κόρη ενός Ιταλού που λεγόταν Lanza, η οποία στη νεαρή ηλικία των 13 ετών θεωρούνταν μεγάλο ταλέντο στο τσέμπαλο. Ο φημισμένος βιολιστής Geminiani είχε συμφωνήσει να συμμετάσχει και έτσι ο Philidor και ο πατέρας Lanza ταξίδεψαν στο Rotterdam της Ολλανδίας για να τον βρούνε και να συζητήσουν τις λεπτομέρειες αφήνοντας τη μικρή με τη μητέρα της στο Παρίσι. Λίγο μετά την έλευσή τους, όμως, ο Lanza πληροφορήθηκε τον ξαφνικό θάνατο της κόρης του και αμέσως επέστρεψε στο Παρίσι, αφήνοντας τον 19χρονο Philidor χωρίς μέσα και φίλους σε μια ξένη πόλη. Για να επιβιώσει εκεί ο Philidor το γύρισε στο σκάκι, ένα παιχνίδι που μέχρι τότε αποτελούσε απλώς ένα ενδιαφέρον χόμπυ γι αυτόν. Έδωσε μαθήματα σε αρχαρίους, έπαιξε παρτίδες επίδειξης εισπράττοντας αμοιβή από τους θεατές όπως και στοιχήματα. Σύντομα επισκέφτηκε το Amsterdam και τελικά τη Χάγη. Εκεί γνώρισε τον συνταγματάρχη La Deves, που ήταν γνωστός ενός στρατιωτικού σύμβουλου του Δούκα του Cumberland, διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στον πόλεμο για τη διαδοχή του Αυστριακού θρόνου που κατοικούσε στα χειμερινά του διαμερίσματα στη Χάγη. Με την προτροπή του συνταγματάρχη ο Philidor ταξίδεψε στο Λονδίνο όπου και γνώρισε τον Sir Abraham Janssen, ισχυρότερο σκακιστή της Αγγλίας την εποχή εκείνη και μέχρι τότε τον ισχυρότερο αντίπαλο που είχε αντιμετωπίσει με την εξαίρεση του δασκάλου του Sire de Legal. Στις παρτίδες μεταξύ τους ο Sir Abraham κατάφερε να κερδίζει μία στις τέσσερις φορές όταν έπαιζαν στα ίσια. Ο Sir Abraham εισήγαγε τον νεαρό Γάλλο στους κύκλους των ισχυρότερων παικτών της Αγγλίας εκείνη την εποχή. Οι Philip Stamma, Mr. Cunningham, Lord Sunderland, Lord Godolphin, Lord Elibank, Mr. Cargyll, Dr. Black, Dr. Cowper και Mr. Salvador σύχναζαν στο Slaughter's Coffee House, ένα διάσημο καφέ στο βορεινό άκρο της St Martin's Lane (το καφέ αυτό καταστράφηκε το 1843). Σε αυτό το καφέ παίχτηκε το γνωστό ματς μεταξύ του Philidor και του Σύριου Philip Stamma, που είχε φήμη πολύ ισχυρού παίκτη και συγγραφέα ενός βιβλίου πάνω στο παιχνίδι του σκακιού, το πρώτο που εισήγαγε την αλγεβρική γραφή στην Ευρώπη. Ο Stamma δε ζούσε από το σκάκι καθώς είχε προσληφθεί από την κυβέρνηση ως μεταφραστής ανατολικών γλωσσών. Ο Philidor έδωσε το πλεονέκτημα της πρώτης κίνησης για όλη τη διάρκεια του ματς ενώ οι ισοπαλίες υπολογίζονταν ως νίκες του αντιπάλου του και στοιχημάτισε 5 προς 4 για κάθε παρτίδα ξεχωριστά. Ο Stamma "κέρδισε" τελικά μόνον δύο από τις δέκα παρτίδες, η μία εκ των οποίων ήταν ισόπαλη.

Στα 1748, ο Philidor έφυγε από το νησί και πήγε στο Aix-la-Chapelle (το σημερινό Aachen) όπου και συνέγραψε το σκακιστικό του βιβλίο. Εκεί γνώρισε τον John Montagu, τέταρτο κόμη του Sandwich, που εκείνο τον καιρό λειτουργούσε ως πληρεξούσιος της κυβέρνησης στις διαπραγματεύσεις για τον τερματισμό του πολέμου της Αυστριακής διαδοχής. Ο Montagu συνέδραμε οικονομικά για 10 αντίγραφα του βιβλίου του Philidor που θα τα παραλάμβανε όταν αυτό εκδιδόταν και συμβούλεψε τον Γάλλο να επισκεφτεί το Eindhoven και το στρατηγείο του Δούκα του Cumberland. Εκεί ο Philidor έπαιξε σκάκι με το Δούκα, ο οποίος όχι μόνο συνέδραμε με τη σειρά του για 50 αντίτυπα, αλλά προσέλκυσε και άλλους "επενδυτές" κυρίως από τους κύκλους των αξιωματικών που διοικούσε. Η φιλοξενία των Άγγλων αξιωματικών και η προοπτική της προστασίας του από από έναν πρίγκιπα, οδήγησε τον Philidor στην απόφαση να επιστρέψει στην Αγγλία, όπου στα 1749 εξέδωσε το L'Analyze des echecs. Το βιβλίο ήταν αφιερωμένο στον πάτρωνά του, τόσο στην Ολλανδία όσο και στην Αγγλία, Δούκα του Cumberland και αποτέλεσε εκδοτικό φαινόμενο καθώς από το 1749 μέχρι το 1929 έκανε τουλάχιστον 102 εκδόσεις στα Γαλλικά, Αγγλικά, Ολλανδικά, Γερμανικά, Ισπανικά, Ιταλικά, Δανέζικα, Σουηδικά, Ρώσικα και Εβραϊκά. Αναρίθμητες παραλλαγές και διασκευές του εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων αιώνων που μπορούν να βρεθούν σε βιβλιοθήκες και ακαδημίες ανά τον κόσμο. Η επιτυχία της δουλειάς του ήταν φανερή από την αρχή καθώς η πρώτη έκδοση του βιβλίου ήταν στην πραγματικότητα τρεις διαφορετικές εκδόσεις με διαφορετικά τυπογραφικά στοιχεία και σελιδοποίηση, όλες με την επιγραφή Londres, 1749.

Η παραμονή του Philidor στην Αγγλία διακόπηκε από ένα ταξίδι του στα 1751-1752 όταν προσκλήθηκε από τον Μέγα Φρειδερίκο. Στο Potsdam, ο Πρώσος βασιλιάς παρακολούθησε τον Philidor να παίζει χωρίς να τολμήσει μια αναμέτρηση μαζί του. Δύο αυλικοί του όμως που έπαιζαν με τον Φρειδερίκο στα ίσια έπαιξαν με τον Γάλλο. Ο ένας ήταν ο Μαρκήσιος de Varennes. Ο Philidor έπαιξε με άλογο λιγότερο και τους κέρδισε. Στο Βερολίνο, ο Philidor έπαιξε για πρώτη φορά με τρεις αντιπάλους ταυτόχρονα χωρίς να βλέπει, δείγμα της βελτίωσής του. Μέχρι τότε σύμφωνα με τον Chevalier de Jaucourt και την Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers ('Εγκυκλοπαίδεια, ένα συστηματικό λεξικό των επιστημών και των τεχνών') είχε παίξει τυφλό σκάκι μόνο με δύο αντιπάλους ταυτόχρονα. Από ότι φαίνεται πάντως δεν επιδείκνυε συχνά την ικανότητά του αυτή, καθώς το επόμενο επιβεβαιωμένο σιμουλτανέ στο τυφλό σκάκι έλαβε χώρα στο Λονδίνο πολύ αργότερα, στα 1772, όπως μας πληροφορεί το εξαιρετικό Blindfold Chess, by Eliot Hearst and John Knott (Jefferson, 2009). Κατά την παραμονή του στο Βερολίνο, ο Philidor δεν έχασε την ευκαιρία να προχωρήσει και τις μουσικές του σπουδές κάτω από την εποπτεία Γερμανών μουσικών. Το ταξίδι της επιστροφής του στο Λονδίνο διακόπηκε από 8 μήνες κατά τις οποίους παρέμεινε στην αυλή του πρίγκηπα του Waldeck και από ακόμα 3 μήνες στην αυλή του Κόμη του Hesse-Cassel. Επέστρεψε στο Λονδίνο κατά τη διάρκεια του 1752.

Μέσα στο 1750 και πριν από αυτό το ταξίδι του, ο Philidor σύχναζε στο σπίτι του Γάλλου πρέσβη στον Λονδίνο, duc de Mirepoix, ο οποίος όντας σχετικά καλός σκακιστής με τη σειρά του, διοργάνωνε εβδομαδιαία γεύματα αφιερωμένα στο παιχνίδι με τον Philidor ειδικό καλεσμένο. Εκεί συνηθιζόταν να παίζεται ένα διαφορετικό είδος σκακιού, πιο περίπλοκο, εφεύρεση του Δούκα του Rutland, το οποίο παιζόταν σε μια σκακιέρα 14 τετραγώνων πλάτος επί 10 ύψος και εκτός των γνωστών μας κομματιών περιείχε δύο πύργους με κορώνα που συνδύαζαν την κίνηση του βασιλιά και του πύργου, μία κοκουμπίνα που συνδύαζε την κίνηση του πύργου και του ίππου, δύο επιπλέον αξιωματικούς και έναν επιπλέον ίππο. Οι ισχυρότεροι παίκτες σε αυτήν την περίπλοκη παραλλαγή του σκακιού ήταν ο Sir Abrahaam Janssen, ο Philip Stamma, ο Dr. Cowper και ο Mr. Salvador. Μέσα σε δύο μήνες, ο Philidor έπαιζε αυτήν την παραλλαγή απέναντι σε όλους τους με χάντικαπ ενός ίππου. Μετά το θάνατο του Sir Abrahaam το 1765, το παιχνίδι αυτό ξεχάστηκε. Οι κανόνες του περιγράφονται στην Εγκυκλοπαίδεια των Σκακιστικών Παραλλαγών του D.B.Pritchard - βιβλίο και ηλεκτρονική έκδοση.

Κατά τη διάρκεια των 9 χρόνων της απουσίας του από το Παρίσι (1745-54), ο Philidor δεν παράτησε εντελώς τη μουσική. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του ενημερωνόταν για τα καινούρια έργα των κορυφαίων Γερμανών και Ιταλών συνθετών. Ο ίδιος όμως δεν φαίνεται να συνέθεσε κάτι ολοκληρωμένο αυτή την περίοδο και απλώς καλλιέργησε και εμπλούτισε τις επιρροές του. Στα τέλη του 1752 με αρχές του 1753 παρουσίασε στο Λονδίνο ένα λατινικό μοτέτο στο στυλ του motet a grand choer ή αλλιώς grand motet - άνθισε την εποχή του μπαρόκ - το οποίο σε αντίθεση με το petit motet συνοδευόταν από μουσικά όργανα, μερικές φορές μάλιστα και από ολόκληρη ορχήστρα. Μετά την παρουσίαση, έντονες ήταν οι φήμες πως ο Philidor δεν ήταν ο πραγματικός συνθέτης του και για αντιμετωπίσει αυτές τις κατηγορίες, ο Philidor έστειλε το εξής σημείωμα στον The Public Advertiser της 9ης Δεκεμβρίου του 1753:

"Ο κύριος Philidor για να απαντήσει στις φήμες που τον παρουσιάζουν να μην είναι ο συνθέτης της Λατινικής Μουσικής που παρουσίασε την περασμένη χρονιά, όπως και να πείσει τον κόσμο για το γεγονός πως η τέχνη της Μουσικής παραμένει η κύρια ασχολία του και το σκάκι μια απλή ψυχαγωγία, ανέλαβε τη μελοποίηση μιας ωδής προς τη μουσική γραμμένη από τον κύριο Congreve. Ο ίδιος δεν είναι τόσο ματαιόδοξος - παρά τις κατηγορίες των εχθρών του για το αντίθετο - ώστε να κολακεύει τον εαυτό του ως προς την επιτυχία του εγχειρήματος. Παρ όλα αυτά αν έχει την ατυχία να συναντήσει τη μοίρα του Φαέθωνα, η παρηγοριά του θα είναι πως ούτε με όλη τη μνησικακία του κόσμου αυτού δε θα στηριχτεί η ιδέα πως δεν είναι ο ίδιος συνθέτης αυτής της ωδής. Άλλωστε είναι κοινώς γνωστό πως η Μουσική είναι απλώς μια υπηρέτρια της Ποίησης και άρα αδύνατο για οποιονδήποτε άνδρα να ταιριάξει, ας μου επιτραπεί η έκφραση, παλαιά μουσική σε καινούριους στίχους: αν ακόμα υποθέσουμε πως θα συμπέσει μέχρι τελευταίας συλλαβής, η μουσική αυτή δε θα πετύχει την ανάδείξη των διάφορων εκφράσεων και συναισθημάτων τόσο απαραίτητων σε κάθε σύνθεση. Οι στίχοι πρέπει να χρωματίζονται με ένα είδος Chiaroscuro και να μην υπηρετούν οποιαδήποτε νότα, όπως ίσως κάποιοι αδαείς άνθρωποι της τέχνης φαντάζονται.

Η Ωδή θα παρουσιαστεί στο Μικρό Θέατρο του Haymarket, την Πέμπτη 31 Ιανουαρίου, 1754"

Ο Handel παρευρέθη σε αυτήν την παράσταση και σύμφωνα με τη μαρτυρία του Philidor στον μαθητή του Jean-Benjamin de la Borde, την βρήκε καλοφτιαγμένη μεν, με έλλειψη καλού γούστου σε μερικά της σημεία δε.

Το Νοέμβρη του 1754, o Philidor έφυγε από το Λονδίνο και επέστρεψε στο Παρίσι. Πιθανότατα έπαιξε καταλυτικό ρόλο σε αυτή του την απόφαση η διαθεσιμότητα της θέσης του maitre de chapelle στις Βερσαλίες, αφού το πρώτο πράγμα που έκανε μόλις πάτησε το πόδι του στο Παρίσι ήταν να αποπειραθεί να εξασφαλίσει αυτό το πόστο. Η προσπάθεια του αυτή όμως δεν στέφτηκε με επιτυχία και ο Philidor αναγκάστηκε να ασχοληθεί με λαϊκές μορφές θεάτρου, όπως οι κωμικές όπερες. Εκείνη την εποχή αυτές ανέβαιναν στο Saint-Germain - από τις 3 Φεβρουαρίου μέχρι την Κυριακή του Πάθους, πέμπτη Κυριακή των Καθολικών Χαιρετισμών - και στο Saint-Laurent - από τις 15 Ιουλίου μέχρι τις 15 Σεπτεμβρίου. Σε αυτά τα θέατρα καθώς και στο Theatre-Italien έχτισε τη φήμη του και σύντομα θεωρούνταν από τους σημαντικότερους συνθέτες της χώρας του αφήνοντάς του ελάχιστο χρόνο για το σκάκι, αν εξαιρέσουμε κάποιες σύντομες επισκέψεις στο Cafe de la Regence. Θα έπρεπε να περάσουν 17 χρόνια ακόμα για να επιστρέψει ο Philidor στο Λονδίνο. Και παρά τη φήμη του ως μουσικού, ήταν το σκάκι και πάλι που θα έφερνε τον Philidor στην Αγγλική πρωτεύουσα και ως αποτέλεσμα αυτών των επισκέψεων του στο Λονδίνο θα έφτανε να θεωρείται ως ένας από τους μέγιστους θεωρητικούς του παιχνιδιού.

(Τέλος πρώτου μέρους)

(επόμενο)