Σοβιετική Ένωση και Σκάκι - Μια σειρά βιβλιοπαρουσιάσεων #1 Botvinnik

Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1988 τον Σ.Ο.Ξάνθης επισκέφτηκε ένας Βούλγαρος μαιτρ - τώρα δε θυμάμαι ακριβώς τί είδους μαιτρ ήταν, δύο τουλάχιστον περιστασιακοί αναγνώστες του blog αυτού που ήταν παρόντες εκείνη τη μέρα μπορεί να μας διαφωτίσουν. Εκείνες τις εποχές δεν ήταν τόσο απλό να έρθει ένας Βούλγαρος στην Ξάνθη, πόσο μάλλον σκακιστής, οπότε είχαμε μαζευτεί στο σύλλογο όλοι οι "θαμώνες". Αυτός, λοιπόν, είχε κουβαλήσει μαζί του κάποια σκακιστικά βιβλία για δώρο, φυσικά στα Ρώσικα. Η μικρή μου ηλικία αποτελούσε μεγάλο πλεονέκτημα σε κάτι τέτοιες περιστάσεις και έτσι έγινα ο περήφανος παραλήπτης του Analiticheskie i kriticheskie raboty III: 1957-1970 του Michail Botvinnik (Analytical and Critical Works) με μια αφιέρωση στα Βουλγάρικα που μου ευχόταν καλή σκακιστική πρόοδο. Η ευχή μπορεί να μην έπιασε, όμως το βιβλίο αυτό μου προσέφερε αρκετές ώρες ενασχόλησης. Ήξερα από πολύ μικρή ηλικία να διαβάζω τις κινήσεις στα Ρώσικα όπως και να διαβάζω τα ονόματα των παικτών και των ανοιγμάτων στο κυριλλικό αλφάβητο. Οι παρτίδες κάλυπταν την περίοδο από το ματς του 1957 με τον Smyslov για το παγκόσμιο πρωτάθλημα μέχρι και τα τελευταία τουρνουά του Botvinnik στα 1970. Αυτό που δεν μπορούσα τότε αλλά και αργότερα να κάνω είναι να διαβάσω τα σχόλια του Botvinnik και κυρίως το εισαγωγικό 15σέλιδο με τίτλο From tournaments and matches to understanding the essence of the game καθώς... δεν έμαθα ποτέ Ρώσικα - κάτι για το οποίο μετανιώνω σήμερα πικρά όταν βλέπω τις τιμές των Ρώσικων σκακιστικών βιβλίων στο Internet σε σχέση με τις Αγγλικές μεταφράσεις τους (όταν αυτές υπάρχουν).

Fast Forward στο 2001 όταν ο τσέχικος εκδοτικός οίκος Moravian Chess Publishing επανεκδίδει τους τρεις τόμους με τις καλύτερες παρτίδες του Botvinnik στα Αγγλικά σε μετάφραση από τα Ρώσικα του Ken Neat. Θα φανεί παράξενο σε όσους με ξέρουν αλλά για κάποιον λόγο δεν αγόρασα και τους τρεις τόμους, ίσως επειδή κατά τη γνώμη μου ο Botvinnik, πέραν της αναμφισβήτητης σκακιστικής αξίας, δεν διαθέτει την πένα ενός Larsen, ενός Bronstein ή ενός Tal των οποίων οι αναλύσεις διαβάζονται απολαυστικά χωρίς σκακιέρα. Όμως το παιδικό απωθημένο έπρεπε να ικανοποιηθεί και αγόρασα τον τρίτο τόμο, αυτόν που είχα και στα Ρώσικα δηλαδή. Διάβασα το εισαγωγικό σημείωμα επιτέλους και κοίταξα και λίγο τις παρτίδες από τα ματς με τον Smyslov, τον Tal και τον Petrosian. Μετά το 1963 ούτε καν ξεφύλλισα το βιβλίο. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί πως ειδικά για το πρώτο ματς με τον Tal, θα πρότεινα ανεπιφύλακτα το βιβλίο του Λετονού Tal-Botvinnik 1960 στο οποίο ο Tal καταφέρνει να βάλει τον αναγνώστη τόσο πολύ μέσα στο κλίμα των παρτίδων και του ματς που κάθε φορά που το διαβάζω πιάνω τον εαυτό μου να έχει αγωνία για το ποιος θα κερδίσει!

Το ενδιαφέρον μου είχε μετατοπιστεί προς την ιστορία και δύο από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα γύρω από τον Botvinnik είναι τα μυστικά τετράδια του με θεωρητικές σημειώσεις πάνω στα ανοίγματα και τα μυστικά ματς προπόνησης που έπαιζε με συνεργάτες του - αρχικά με τον Ragozin, μετά με τους Kan, Averbakh και Furman. Τα ματς αυτά αποτελούσαν επτασφράγιστο μυστικό, καθώς δεν ήθελε με τίποτα οι μελλοντικοί αντίπαλοί του να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές τις παρτίδες του. Τα μυστικά τετράδια περιέχονται στο βιβλίο του New In Chess για τα τρία ματς με τον Smyslov, ενώ για τα ματς προπόνησης υπάρχει ελεύθερα(!) διαθέσιμο στο site του chesscafe.com το Secret Matches: The Unknown Training Games of Michail Botvinnik του Jan Timman. Για την κατανόηση όμως της προσωπικότητας του Botvinnik και του ρόλου που έπαιξε στην ανάδειξη της Σοβιετικής Σχολής μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όλα τα παραπάνω ωχριούν μπροστά στην πιο πρόσφατη έκδοση του Moravian Chess Publishing, το Botvinnik's Complete Games (1924-1941) and Selected Writings (Part 1) σε μετάφραση και επιμέλεια του Ken Neat και βασικά στις πρώτες 150 σελίδες του. Εδώ βρίσκουμε συγκεντρωμένα κείμενα του Botvinnik που είχαν δημοσιευτεί σε περιοδικά και εφημερίδες καθώς και απομαγνητοφωνημένες διαλέξεις του. Σε αυτόν τον τόμο τα κείμενα χωρίζονται σε πορτραίτα παλιών παικτών, θεωρητικά κείμενα πάνω στην έννοια του "συνδυασμού", της "μανούβρας" κλπ., κείμενα για την προετοιμασία πριν από αγώνες, για την ανάπτυξη της σκακιστικής προσωπικότητας των νεαρών παικτών, για το κατά πόσο το σκάκι είναι τέχνη και επιστήμη, αλλά και για ζητήματα που έχουν σχέση με τη FIDE και με τα παγκόσμια πρωταθλήματα. Στο δεύτερο μισό του βιβλίου δημοσιεύονται οι παρτίδες εκείνες της περιόδου 1924-1941 που δεν ήταν ανάμεσα σε αυτές που είχε διαλέξει ο Botvinnik στη σειρά Critical and Analytical Works. Στον πρόλογο του τόμου, οι εκδότες μας πληροφορούν πως θα ακολουθήσουν άλλοι δύο τόμοι με κείμενα του Botvinnik και τις παρτίδες των άλλων δύο περιόδων (1942-1956 και 1957-1970) που δεν συμπεριλαμβάνονταν στο αρχικό τρίτομο έργο του "πατριάρχη" του Σοβιετικού Σκακιού. Έτσι αυτή η σειρά των 6 βιβλίων φιλοδοξεί να αποτελέσει τα "άπαντα Botvinnik", ένα κόσμημα για κάθε σκακιστική βιβλιοθήκη. Αλλά ας επιστρέψουμε στα κείμενα του πρώτου τόμου.

Στην πρώτη κατηγορία κειμένων με τα πορτραίτα σκακιστών - και όχι μόνο - μου έκανε εντύπωση το γεγονός πως περίπου τα μισά κείμενα αναφέρονται σε αγνώστους στο ευρύ κοινό. Έτσι εκτός από τους Chigorin, Lasker, Capablanca, Euwe, Keres, Ragozin, Kotov και Makogonov, βρίσκουμε άρθρα για τον Grigoriev, συνθέτη σπουδών, τον μαθηματικό Lyapunov, τον Abram Model και άλλους εξίσου άγνωστους τουλάχιστον σε εμένα, αλλά και τον David Oistrakh στον οποίον έγινε αναφορά στο άρθρο για την ομάδα των μουσικών στο φαντασιακό "διασυλλογικό" αυτού του blog. Στα κείμενά του ο Botvinnik παρουσιάζεται έτσι όπως αρμόζει σε έναν άνθρωπο που ήταν η ιδεολογική φωνή του Σοβιετικού καθεστώτος στον σκακιστικό κόσμο. Ισχυρογνώμων και δογματικός ειδικά στα δύο θέματα που αποτελούσαν τις μόνιμες εμμονές του: την σκακιστική έρευνα που οφείλει να κάνει κάθε ισχυρός grandmaster τόσο για να βελτιωθεί ο ίδιος όσο και για να "φωτίσει" τις μάζες και το ότι τα προγράμματα υπολογιστών που θα παίξουν καλό σκάκι επιπέδου grandmaster θα είναι τύπου B κατά Shannon. Χωρίς να μπούμε σε τεχνικές λεπτομέρειες - ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται μπορεί να βρει άφθονο υλικό στο internet για το θέμα - ας γράψουμε δύο λόγια για αυτη τη δεύτερη ασχολία του Botvinnik, τον προγραμματισμό σκακιστικών προγραμμάτων με τον οποίον ασχολήθηκε από το 1970 και μετά αλλά και για την ταξινόμηση του σκακιστικού λογισμικού κατά Shannon.

Ο πρωτοπόρος στο θέμα του σκακιστικού προγραμματισμού υπολογιστών, Αμερικανός μαθηματικός και ηλεκτρονικός, Claude Shannon είχε κατηγοριοποιήσει τα σκακιστικά προγράμματα σε δύο κατηγορίες. Τα προγράμματα τύπου Α είναι αυτά που "μετράνε" όλες τις πιθανές συνέχειες χρησιμοποιώντας παραλλαγές του αλγόριθμου Minimax (για να αποκλείουν ολόκληρα κλαδιά του δέντρου των βαριαντών όταν είναι προφανές ότι η συνέχεια της ανάλυσης σε κάποιο παρακλάδι δεν έχει πια νόημα) μέχρι ένα ορισμένο βάθος κινήσεων και επιλέγουν τη συνέχεια εκείνη που οδηγεί στο φύλλο του δένδρου το οποίο εκτιμούν πως αποτελεί την ευνοϊκότερη θέση. Τα προγράμματα τύπου Β "διαλέγουν" περιορισμένο αριθμό συνεχειών από την αρχική θέση - χρησιμοποιώντας τεχνικές τεχνητής νοημοσύνης για να τις επιλέξουν π.χ. αναγνώριση προτύπων - και έτσι μπορούν να μετρήσουν πιο "βαθιά" στο λιγότερο διακλαδωμένο δέντρο που προκύπτει και άρα - θεωρητικά - παίζουν τελικά πιο ποιοτικό σκάκι. Τόσο ο ίδιος ο Shannon όσο και ο Botvinnik ήταν ένθερμοι υποστηρικτές του δεύτερου αυτού τύπου λογισμικού. Και οι δύο βέβαια έκαναν λάθος, όπως η ιστορία απέδειξε, καθώς σήμερα σχεδόν όλες οι σκακιστικές μηχανές είναι τύπου Α. Ας μην είμαστε αυστηροί μαζί τους καθώς αγνοούσαν το νόμο του Moore για την εκθετική αύξηση της διαθέσιμης υπολογιστικής δύναμης, η οποία δεν πιστεύανε ότι θα ήταν ποτέ αρκετή για να υλοποιηθούν προγράμματα τύπου Α που θα παίζουν αρκετά ισχυρά.

Αυτός ο δογματισμός και η τάση του Botvinnik να κατακεραυνώνει τους ιδεολογικούς του αντιπάλους σε κάθε ζήτημα φαίνεται να χαλαρώνει κάπως μετά τα μέσα της δεκαετίας του 70 όπου μάλιστα διαφαίνεται και κάποιος αυτοσαρκασμός στα άρθρα του. Εκεί βλέπουμε έναν πιο ανθρώπινο Botvinnik που παραδέχεται τις αδυναμίες του και τις λάθος προβλέψεις του σε κάποια θέματα. Σε αυτά τα μεταγενέστερα κείμενα έχουν πια εξαφανιστεί και τα λενινιστικά τσιτάτα από τα οποία βρίθουν τα πρώιμα κείμενά του. Δε διαβάζουμε πια για τους "προλετάριους σκακιστές" και "τις μάζες των εργατών και αγροτών" αν και μέχρι το τέλος ο Botvinnik αποφεύγει κάθε αναφορά στα παρασκήνια του ματς του με τον Bronstein και στη συμπεριφορά των Σοβιετικών σκακιστικών αρχών απέναντι στον Keres. Και φυσικά ούτε κουβέντα για περιπτώσεις όπως αυτή του Vladimir Petrovs, Λετονού σκακιστή που πέθανε στο γκούλαγκ του Kotlas το 1943, όπου είχε οδηγηθεί επειδή είχε τολμήσει να κριτικάρει τις συνθήκες ζωής στη Λετονία μετά το 1940. Για τέτοιου είδους θέματα θα παρουσιαστούν άλλα βιβλία στα επόμενα μέρη της σειράς αυτής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι "προβλέψεις" του σε σχέση με νεαρούς ανερχόμενους σοβιετικούς σκακιστές και την σκακιστική τους εξέλιξη. Έτσι το 1969 ξεχωρίζει ως μεγαλύτερα ταλέντα της χώρας τον Karpov και τον Vladimir Butenko. Περιττό να πούμε για ποιον έπεσε μέσα και για ποιον όχι. Άλλα και την πρόοδο του Kasparov την προβλέπει με επιτυχία το 1981, όχι και τόσο δύσκολη πρόβλεψη όσο αυτή για τον Karpov το 1969 ομολογουμένως. Εκτός από τα παραπάνω βρίσκουμε βιβλιοκριτικές και απαντήσεις σε βιβλιοκριτικές άλλων πάνω στα βιβλία του, παρεμβάσεις στους προέδρους της FIDE, αναλύσεις πάνω στο ματς Fischer-Spassky του 1972, σκέψεις για τα Interzonals του κύκλου 1981-1984 (αυτά που ανέδειξαν τον Kasparov) και πολλά άλλα. Περιμένω με αγωνία τον επόμενο τόμο.

Keres, Smyslov, Reshevksy, Euwe, Botvinnik

(Τέλος πρώτους μέρους)

Analiticheskie i kriticheskie raboty I, II & III, fits kultura i sport, 1986

Botvinnik's Best Games 1, 2 & 3, Moravian Chess Publishing, 2001

Tal-Botvinnik 1960, Russell Enterprises, 2003

Botvinnik-Smyslov 1954, 1957, 1958, New In Chess 2009

Jan Timman - Secret Matches: The Unknown Training Games of Michail Botvinnik, Russell Enterprises 2000-2006, www.chesscafe.com

Botvinnik's Complete Games (1924-1941) And Selected Writings (Part 1), Moravian Chess Publishing, 2010