Εξέλιξη των κανόνων του σκακιού

Με αφορμή το σχόλιο του Γερο-Μαθιού στην ανάρτηση για τις θρησκείες περί της χρήσης ζαριών στο σκάκι...

Όντως σε αρχικό στάδιο το σκάκι παιζόταν με ζάρια τα οποία καθόριζαν το ποιο κομμάτι πρέπει να κινηθεί. Η χρήση των ζαριών σταμάτησε αλλά δε μπορεί να προσδιοριστεί το πότε ακριβώς καθώς η αλλαγή αυτή επήλθε σε διαφορετική χρονική περίοδο ανάλογα με την περιοχή. Σίγουρα πάντως η πρακτική αυτή επιβίωσε μέχρι το Μεσαίωνα. Ας δούμε τώρα χονδρικά τις διαφοροποιήσεις των κανόνων του παιχνιδιού μέσα στα χρόνια.

Το σκάκι έφτασε στην Ευρώπη από τις Αραβικές χώρες και έτσι οι πρώτοι κανόνες του αποτελούσαν αντιγραφή αυτών του σατράνζ. Η σκακιέρα είχε τετράγωνα ενός μόνο χρώματος - δεν υπήρχαν μαύρα και άσπρα τετράγωνα - ενώ η αρχική τοποθέτηση των κομματιών ήταν ίδια με τη μοντέρνα με τη διαφορά πως επιτρεπόταν ο βασιλιάς και η βασίλισσα να αλλάζουν θέση μεταξύ τους αν το ίδιο έκανε και ο αντίπαλος. Έτσι υπήρχαν δύο αρχικές θέσεις, μία όπως η σημερινή και μία με τους βασιλιάδες στα δ1 και δ8 (και τις βασίλισσες στα ε1 και ε8). Η βασίλισσα ήταν "υποβαθμισμένη" καθώς μπορούσε να κινηθεί μόνο διαγώνια και μόνο κατά ένα τετράγωνο, καθιστώντας την έτσι, το πιο αδύναμο κομμάτι. Οι αξιωματικοί κινούνταν κατά δύο τετράγωνα μόνο σε κάθε διαγώνιο και μπορούσαν να υπερπηδήσουν οποιοδήποτε πιόνι ή κομμάτι βρισκόταν στο ενδιάμεσο τετράγωνο, έτσι π.χ. ο αξιωματικός από το ζ1 στην αρχή της παρτίδας μπορούσε να μετακινηθεί στο δ3 ή το θ3. Τα πιόνια δεν είχαν τη δυνατότητα μετακίνησης δύο τετραγώνων από την αρχική τους θέση, ενώ προάγονταν υποχρεωτικά σε αυτήν την "υποβαθμισμένη" εκδοχή της βασίλισσας. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την πολύ πιο αργή εξέλιξη της παρτίδας, ενώ μιλώντας με σημερινούς όρους, το παιχνίδι ήταν πολύ πιο στρατηγικό και λιγότερο τακτικό από σήμερα. Δεν υπήρχε κάτι ανάλογο του ροκέ, ενώ το πατ ισοδυναμούσε με ματ. Επίσης νικητής αναδεικνυόταν όποιος άφηνε τον αντίπαλο μόνο με το βασιλιά του. Έτσι, ένα φινάλε βασιλιά και ίππου εναντίον βασιλιά κατακυρώνονταν ως νίκη.

Από ένα χειρόγραφο του 1283 μαθαίνουμε την πρώτη εκδοχή αυτών που οι ιστορικοί του παιχνιδιού (ο Murray για παράδειγμα) ονομάζουν "Ισπανικοί κανόνες". Η σκακιέρα αρχίζει να έχει λευκά (ανοιχτόχρωμα) και μαύρα (σκουρόχρωμα) τετράγωνα, ενώ η αρχική θέση σταθεροποιείται στην μοντέρνα εκδοχή. Ο αξιωματικός και η βασίλισσα διατηρούν τις κινήσεις του "σατράνζ" με μόνη αλλαγή το ότι η βασίλισσα στην πρώτη της κίνηση μπορεί να μετακινηθεί δύο τετράγωνα στη γραμμή, στη κάθετο και στις διαγώνιους, αρκεί να μην αιχμαλωτίζει κομμάτι του αντιπάλου. Έτσι η βασίλισσα από το δ1 μπορεί να μετακινηθεί στα τετράγωνα β1, β3, δ3, ζ3 και ζ1 λόγω αυτής της ιδιαιτερότητας συν τα γ2 και ε2 λόγω της κανονικής της κίνησης από το σατράνζ. Τα πιόνια αποκτούν τη δυνατότητα μετακίνησης δύο τετραγώνων από την αρχική τους θέση μέχρι να αιχμαλωτιστεί κάποιο κομμάτι της σκακιέρας, μετά τη χάνουν. Τα πιόνια προάγονται σε βασίλισσα μόνο αν η πρώτη βασίλισσα έχει αιχμαλωτιστεί, αλλιώς παραμένουν πάνω στη σκακιέρα ως πιόνια και περιμένουν. Η νέα βασίλισσα έχει τις ειδικές δυνατότητες της πρώτης κίνησης όπως περιγράφηκαν παραπάνω - μια βασίλισσα που προάγεται στο β8 μπορεί να μετακινηθεί στα β6, δ6 και δ8 χωρίς να αιχμαλωτίζει, και στα α7 και γ7 λόγω της κανονικής της κίνησης. Γύρω στα 1500 οι Ισπανικοί κανόνες άλλαξαν ελαφρώς και έτσι η κίνηση των πιονιών από την αρχική τους θέση έγινε έτσι όπως την ξέρουμε σήμερα ενώ άρχισε να ισχύει και ο κανόνας του αν πασσάντ. Προαγόντουσαν δε, σε βασίλισσα ασχέτως με το αν είχε αιχμαλωτιστεί η πρώτη. Οι νίκες με πατ και με υλικό άρχισαν να θεωρούνται υποδεέστερες και άξιζαν το μισό του ματ. Η σημαντικότερη αλλαγή σε σχέση με τους κανόνες του 1283 είχε σχέση με την κίνηση του βασιλιά. Εδώ έχουμε τον προπομπό του ροκέ. Ο βασιλιάς από το e1 μπορούσε να κινηθεί στα τετράγωνα γ1, γ2, γ3, δ3, ε3, ζ3, η3, η2 και η1 με τους μοντέρνους περιορισμούς περί ροκέ - να μην έχει κινηθεί, να μην είναι σαχ, να μην περνάει από σαχ και να μην καταλήγει σε σαχ.

Η Ιταλική εκδοχή των παραπάνω κανόνων αγνοούσε το κανόνα του αν πασσαντ, περιόριζε τη δράση της προαχθείσας βασιλισσας - δε μπορούσε να αιχμαλωτίσει και να δώσει σαχ για τη διάρκεια της παρτίδας - ενώ το πατ ισοδυναμούσε με ισοπαλία. Τα τετράγωνα β1 και β2 προστέθηκαν στην ειδική κίνηση του βασιλιά ενώ βρίσκουμε και έναν παράξενο κανόνα, αυτόν που επιτρέπει το βασιλιά και τη βασίλισσα να κινηθούν ταυτόχρονα αν δεν έχουν κινηθεί πιο πριν στην παρτίδα. Η Γερμανική εκδοχή των παραπάνω διατηρούσε τον περιορισμό στην αρχική κίνηση των πιονιών που βρίσκουμε στους ισπανικούς κανόνες του 1283, δηλαδή μετά την πρώτη αιχμαλωσία οποιουδήποτε κομματιού, έχαναν την ικανότητα των δύο τετραγώνων, ενώ κατά άλλα διέφεραν από περιοχή σε περιοχή σε μια σειρά ζητημάτων. Η διπλή κίνηση βασιλιά και βασίλισσας δεν ίσχυε παντού αλλά σε κάποιες περιοχές είχε εμπλουτιστεί με ταυτόχρονη κίνηση πιονιού αν αυτό ελευθέρωνε τη κίνηση του βασιλιά. Έτσι μπορούσε να νοηθεί κίνηση όπου ένα πιόνι πάει από το ε3 στο ε4, βασιλιάς από το ε1 στο ε3 και βασίλισσα από το δ1 στο δ3 ταυτόχρονα. Σε κάποιες περιοχές ο βασιλιάς μπορούσε να πάει ακόμα μακρύτερα από την αρχική του θέση σε σχέση με τους ιταλικούς κανόνες, ενώ το πατ σε κάποια μέρη λογίζονταν ως νίκη, σε άλλα ως ισοπαλία. Σαν να μην ήταν όλα αυτά αρκετά, το όλο θέμα περιπλέκεται περισσότερο αν λάβει κανείς υπόψη πως υπήρχαν τόσο Γαλλικές όσο και Αγγλικές παραλλαγές των παραπάνω.

Η μεγάλη ενοποίηση και ο εκμοντερνισμός όλων αυτών συντελέστηκε κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα. Αυτό έγινε σιγά σιγά και σε διαφορετικούς χρόνους για κάθε περιοχή - οι λεπτομέρειες της διαδικασίας αυτής ξεφεύγουν από τους σκοπούς του παρόντος άρθρου - και έτσι η βασίλισσα αποκτά τη μεγάλη αξία που έχει σήμερα και το ροκέ γίνεται πια με τη συμμετοχή των πύργων. Ειδικό ενδιαφέρον έχουν οι κανόνες του ροκέ για το οποίο υπήρχαν πολλές παραλλαγές - π.χ. σε μία ή σε δύο κινήσεις - ακόμα και μέχρι την εποχή του Φιλιντόρ ο οποίος στο βιβλίο του σημειώνει πως "σε πολλές χώρες αφήνεται στην ευχέρεια του παίκτη το πού θα τοποθετήσει το βασιλιά και τον πύργο μετά την ολοκλήρωση της κίνησης του ροκέ - μπορεί ας πούμε να τοποθετήσει τον βασιλιά στο η1 και τον πύργο στο ε1" (σκεφτείτε το πώς θα είχε αλλάξει η θεωρία της Ισπανικής Παρτίδας αν αυτό ίσχυε μέχρι σήμερα). Ο κανόνας του πατ επίσης διατήρησε την αμφισημία του και μάλιστα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Στην Αγγλία ακόμα και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα(!) βρίσκουμε εγχειρίδια του παιχνιδιού που υποστηρίζουν πως αυτός που φέρνει τον αντίπαλο βασιλιά σε θέση πατ χάνει την παρτίδα(!) και υπάρχουν στοιχεία που μας δείχνουν πως ο κανόνας αυτός ήταν σε ισχύ στους σκακιστικούς συλλόγους του Λονδίνου τουλάχιστον μέχρι το 1820. Ο Φιλιντόρ (στα 1777) γράφει πως "στην Αγγλία αυτός του οποίου ο βασιλιάς γίνεται πατ κερδίζει την παρτίδα, ενώ στη Γαλλία η παρτίδα λήγει ισόπαλη".